Als je jouw manier van lesgeven wilt aanpassen aan nieuwe inzichten, zoals formatief handelen, dan is een mogelijk struikelblok dat je niet precies weet hoe je moet beginnen omdat formatief handelen zo veel omvattend is. De kans van slagen wordt groter als je jezelf toestaat om kleine stappen te nemen. Dat geeft jou en de leerlingen de ruimte om te ervaren of iets werkt of niet. En je kunt vervolgens makkelijk bijstellen zonder dat het voelt alsof je al het voorbereidende werk voor niets hebt gedaan. De onderstaande tips helpen je om de eerste (vervolg)stappen te zetten in formatief handelen en van daaruit verder te bouwen. 

Tip 1: Denk niet te lang na, ga snel aan de slag met een kleine stap

Je leert het meest van praktische ervaringen, in plaats van theorie. Je weet toch niet precies wat voor jou en jouw leerlingen werkt. Ga na een eerste oriëntatie snel aan de slag. Je houdt het behapbaar door twee keuzes te maken: wat wordt jouw eerste, kleine aanpassing in je didactiek en bij welke leerlingen of lesinhoud ga je die inzetten? We geven voor beide keuzes een aantal suggesties mee:

Bouw je didactiek stap voor stap uit 

Bedenk hoe jouw didactiek eruit zou zien als je formatief handelen hebt geïntegreerd in je lessen. Beschrijf dit in steekwoorden en start met een onderdeel waarvan je aanvoelt dat het logisch is om daarmee te beginnen. We geven wat voorbeelden:
 
Elke les leerdoelen en criteria expliciet benoemen voor de leerlingen
 
Benoem niet alleen het leerdoel, maar geef ook aan wanneer de leerling het leerdoel voldoende beheerst en hoe hij of zij dat kan aantonen. Als leerlingen bijvoorbeeld in het Frans iemand moeten kunnen begroeten, is het dan voldoende dat je ‘Bonjour’ kunt zeggen? Of moet je meerdere begroetingen kennen? Moet de leerling de begroeting alleen kunnen uitspreken of ook kunnen schrijven? En hoe kan de leerling aantonen dat het leerdoel bereikt is?

Leerlingen specifieke feedback geven op waar ze staan ten opzichte van leerdoel 

Stel een leerling beheerst het leerdoel ‘begroeten in het Frans’ nog onvoldoende. Welke informatie geeft dat de leerling? Waar moet hij of zij aan werken om het wel te behalen? Geef daarom zo specifiek mogelijke feedback. Was de uitspraak niet in orde? En wat dan precies? Of ging het om de grammaticale constructie van de zinnen? Kortom, hoe specifieker de feedback, hoe meer de leerling eraan heeft. Het werken met rubrics waarin leerdoelen en criteria beschreven zijn, helpt hierbij. 

Leerlingen verschillende leeractiviteiten aanbieden waarmee ze het leerdoel kunnen behalen 

Dan een basisschoolvoorbeeld. Stel je moet als leerling de tafel van 7 kennen. Wat kan de leerling dan doen om dit leerdoel te behalen? Oefeningen in werkboek maken, oefenen met een klasgenoot door hardop opzeggen, et cetera. Zorg dat leerlingen begrijpen waar leeractiviteiten naar toe werken en geef ruimte om keuzes te maken en/of zelf leeractiviteiten te bedenken. 

Leerlingen zelf laten bepalen wat ze nog moeten beheersen ten opzichte van leerdoel

In plaats van feedback geven, kun je leerlingen ook stap voor stap leren om zichzelf in te schalen ten opzichte van een leerdoel. In het voorbeeld van het leren van de tafels, kunnen leerlingen waarschijnlijk al snel zelf aangeven of ze een bepaalde tafel beheersen en door gaan naar een volgend leerdoel. Als leerlingen waar mogelijk zichzelf (of elkaar) kunnen inschalen, zijn ze minder afhankelijk van jou als leraar. 

Beperk de groep leerlingen of lesinhoud 

Je kunt het formatief handelen eerst beperken door het uit te proberen bij één klas, groep of één vak(gebied). Dat beperkt de hoeveel werk die op je afkomt en geeft je de mogelijkheid om goed te bepalen of en hoe het voor jou en jouw leerlingen werkt. Bij parallelklassen heb je direct goed vergelijkingsmateriaal: welke aanpak werkt het beste? 

Tip 2: Doe het samen met een collega

Zoek een collega met wie je hierin optrekt. Ook al is de hele school bezig met formatief handelen, het werkt goed om voor een tijdje samen op te trekken met één of twee collega’s. Je gebruikt elkaars kennis, het scheelt tijd, omdat je niet alles zelf hoeft uit te zoeken en je ervaart steun aan elkaar. Vervolgens kunnen jullie je bevindingen delen met de andere collega’s en zo schoolbreed veranderingen doorvoeren. 

Hoe ziet die samenwerking met je collega eruit? Je kunt deze drie stappen volgen: 

1. Bereid samen een les voor
   Laat jouw collega meedenken over hoe je één van de stappen die je wilt zetten richting formatief handelen, in een volgende les gaat vormgeven. Je collega hoeft niet hetzelfde vak te geven of dezelfde groep te hebben. Het gaat om de didactiek, niet om de inhoud. Na het samen ontwerpen, bespreek je alvast waar hij of zij bij de lesobservatie specifiek naar gaat kijken. Het gaat er daarbij om wat het effect van jouw handelen is op het leren van leerlingen.
2. Laat je collega meekijken in de les
   De collega met wie je de les hebt voorbereid, komt in jouw les kijken. Leidt het formatief handelen tot het gewenste effect? Wat ziet je collega gebeuren? Natuurlijk is een nieuwe didactiek toepassen een enorme stap, zowel voor de leraar als de leerling. Verwacht geen grote wonderen na één les. En andersom, als het jou tegenvalt of de leerlingen zijn niet enthousiast, probeer dan goed te bedenken waardoor het komt en wat je langere termijn doel is met formatief handelen.
3. Verwerk de feedback
   Met de observatie van je collega en je eigen bevindingen, bedenken jullie samen wat je een volgende keer nog meer of nog beter kan doen.

Als je deze cyclus hebt doorlopen met je collega, draai dan de rollen om en ga zijn of haar les voorbereiden, observeren en nabespreken. Zo werk je samen, stap voor stap aan de introductie van formatief leren.

Tip 3: Betrek de leerlingen

Als je jouw formatief handelen wilt uitbreiden, dan doe je dat in het belang van de leerlingen. Je wilt hen zicht geven op waar ze staan in hun ontwikkeling en wat ze kunnen doen om een stap verder te komen. Het eigenaarschap wat je daarmee creëert, is gereedschap waar ze hun hele leven profijt van hebben. Maar om er vorm aan te geven, kunnen leerlingen jou enorm helpen. We gaan je daarvoor twee werkvormen aanbieden. 

• Bord in de Klas
  Het Bord in de Klas helpt jou en je leerlingen om zichtbaar en meetbaar te werken aan leerdoelen.  Dit Bord in de Klas is een whiteboard dat zichtbaar in de klas hangt en waarop je met de klas successen, doelen, acties en de planning schrijft. In een vaste ritmiek sta je met de klas (of groepje leerlingen) bij dit bord om de voortgang te bespreken. Het is een manier om leerlingen eigenaarschap te geven voor het leren en zicht te krijgen op hoe ze elkaar en zichzelf verder kunnen helpen.  Bekijk de video’s met voorbeelden en instructies rondom het Bord in de Klas. In video 1 hieronder vertelt Marjolein van Heuven hoe ze op de Apollo 11 in de Meern met het Bord in de Klas werken.
• Leerlingarena Omdat je het vóór je leerlingen doet, is het ook goed om je leerlingen regelmatig te bevragen. Wat werkt voor hen? Hoe ervaren zij het gericht werken aan leerdoelen en jouw formatief handelen? Wat kan er nog beter? Dit kun je doen door middel van een leerlingarena. Bij een leerlingarena nemen zo’n 6 tot 8 leerlingen in een binnenkring plaats. De leraren zitten er in een kring omheen en luisteren alleen. Een leraar is gespreksleider en bevraagt de leerlingen in de binnenkring rondom thema’s waar het team input op wil. In dit geval over formatief leren. In video 2 hieronder krijg je uitleg over hoe je precies zo’n leerlingarena opzet. 

Als je bovenstaande tips gaat uitvoeren, dan ervaar je hopelijk dat je door het zetten van kleine stappen, al veel kunt bereiken. En als je daar collega’s en leerlingen in betrekt, dan kom je samen heel ver. Ben je nog op zoek naar nog meer voorbeelden rondom de tips in deze blog? Bezoek ons Youtube-kanaal voor ervaringsvideo’s van scholen in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en mbo.