Eerst even dit ter achtergrond

Medio april kwam de Staat van het Onderwijs 2020 uit. Dit onderzoek van de Inspectie laat opnieuw zien dat er grote verschillen zijn tussen scholen.

Nieuw is dat de inspectie ziet wat scholen onderscheidt die met hun leerlingen meer leerwinst bereiken: een cultuur van gedeelde verantwoordelijkheid van het lerarenteam en de schoolleiding  voor continu verbeteren.

Maar hoe creëer je zo’n verbetercultuur op school? Stichting leerkracht ontwikkelde daarvoor een aanpak en bracht die met 1.600 deelnemende scholen in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en MBO in de praktijk. Met deze leerkracht-aanpak maakt een schoolteam doelbewust en in kleine stappen het onderwijs op school steeds beter.

Wat constateren de onderzoekers?

Na onderzoek op 231 leerkracht-scholen is dit wat de onderzoekers concluderen:

• Intensieve en duurzame samenwerking op leerkracht-scholen. Op een gemiddelde leerkracht-school werken leraren intensief samen aan het verbeteren van het onderwijs. Bovendien houden de scholen dit vol.
• Deelnemers positief. De leraren en schoolleiders op deelnemende scholen starten enthousiast met leerkracht en blijven – ondanks een implementatiedip na 1 tot 1,5 jaar – positief. De onderzoekers herkennen zo’n dip uit andere programma’s die aan de cultuur van een school raken.
• Binnen één jaar een lerende cultuur op school. Dat is volgens de onderzoekers uitzonderlijk. Ze kennen uit de literatuur en hun onderzoekspraktijk geen programma dat dit voor elkaar krijgt.
• Leraren na één jaar leerkracht significant sterker in hun handelen voor de klas. Bijvoorbeeld op aspecten zoals het stimuleren van leerlingen om te leren en het creëren van een veilig en stimulerend lesklimaat.

Kortom, de gemiddelde leerkracht-school doet dat wat de Inspectie ziet op scholen die méér betekenen voor hun leerlingen: je ziet er teams waar leraren en schoolleiders doelgericht en systematisch samenwerken aan het verbeteren van onderwijs.

De opzet van het onderzoek

In opdracht van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) gingen onderzoekers van de Universiteit Utrecht en onderzoeksbureau Oberon aan de slag met dit onderzoek naar het effect van leerkracht. Zij deden onderzoek bij 231 scholen die met leerkracht werken.

De onderzoekers kijken naar vijf stappen:

1. uitvoering
2. enthousiasme
3. cultuurverandering
4. leraar handelen en
5. leerlingresultaten

De onderzoekers rapporteerden in 2021 over dit onderzoek 'Over de kracht van leerkracht'. Lees hier het gehele rapport van de Universiteit van Utrecht.

Hieronder volgt uitleg bij deze 5 stappen:

1.  Voeren scholen leerkracht uit en houden ze deze manier van werken vol?

Op leerkracht-scholen werken docenten intensief samen. Waar op 75% van alle Nederlandse scholen leraren nooit of maar enkele keren per jaar elkaars lessen bezoeken laten de onderzoekers zien dat op leerkracht-scholen dat gemiddeld eens in de drie weken is. Daarnaast komen de docenten bijna wekelijks bij elkaar voor een ‘bordsessie’ en ontwerpen maandelijks samen een (deel van een) les met een collega. Wat de onderzoekers constateren horen we op de scholen van deelnemers: “Wij werken weer aan onderwijs” is de meest gehoorde uitspraak.

Interessant is ook dat de onderzoekers constateren dat scholen niet verslappen en het hoge ritme volhouden. Dit is opvallend omdat uit de literatuur bekend is dat 70% van alle veranderingsprogramma’s mislukken. De onderzoekers zien wel flinke verschillen tussen scholen. Scholen die het lastig vinden om een flink tempo vast te houden lopen vooral tegen problemen met roostering aan en ervaren dat niet iedereen in het team van anderen wil leren. Het goede nieuws is dat de gemiddelde leerkracht-school wel in staat is een hoge intensiteit van samenwerking te realiseren en vol te houden.

2.  Zijn deelnemers enthousiast over wat zij meemaken en blijven ze dat?

Het lerarentekort ten spijt maken scholen tijd vrij om hun leraren in staat te stellen samen aan onderwijs te werken. Zonder slag of stoot gaat dat nergens. Er is altijd iets: een teamleider die onvoldoende betrokken is, een bestuur dat teams onvoldoende ruimte biedt, een collega die het niet ziet zitten dat je in zijn of haar klas komt kijken of leerlingen die feedback geven waar je even van moet slikken. Veranderen is lastig, voor iedereen.

De onderzoekers zien dat deelnemende scholen enthousiast starten en dat dat enthousiasme een klein beetje afneemt maar positief blijft. Zij wijten de lichte daling aan de implementatie-dip die vaak voorkomt tijdens innovaties gericht op cultuurverandering.

Wij hebben veel bewondering voor alle leraren en schoolleiders op onze scholen die desondanks gewoon doorzetten!

3.  Creëert de school een cultuur waarin leraren van elkaar leren en samen het onderwijs verbeteren?

De onderzoekers zien dat scholen al in één jaar een lerende cultuur creëren. Dat is spectaculair. In eerder onderzoek gaven ze aan dat zij in hun praktijkonderzoek en uit de literatuur geen programma kennen dat zo snel en effectief werkt. Integendeel, vaak ontwikkelen veranderingen op scholen langzaam en nog vaker mislukken ze.

Daarnaast zien de onderzoekers een significante vooruitgang op elk van de aspecten van de lerende cultuur:  samenwerken met collega’s, een gezamenlijke visie op de lespraktijk, onderzoek van de eigen lespraktijk op basis van data, een cultuur van verbeteren van de lespraktijk en leidinggeven op de werkvloer en op basis van onderzoek. Kortom, op leerkracht-scholen gebeurt precies dát wat de Inspectie in haar onderzoek constateert dat goede scholen doen: systematisch werken aan beter onderwijs.

Hoe komt het dat het al deze scholen wel lukt? In de leerkracht-aanpak zit tientallen jaren ervaring met verandering ingebouwd, aangevuld met de lessen van onze 1.600 deelnemende scholen.

4.  Worden leraren hierdoor sterker in hun handelen voor de klas of groep?

De onderzoekers keken naar zeven dimensies van lesgeven. Over vier daarvan hebben ze voldoende data verzameld om een uitspraak te durven doen. Hun conclusie is dat op drie van deze vier dimensies leraren na een jaar al significant sterker zijn geworden. Het intensief samenwerken aan de lespraktijk werpt blijkbaar snel zijn vruchten af.

Deze resultaten laten zien dat leerkracht niet alleen effect heeft op de manier waarop leraren met elkaar samenwerken, maar dat ook het onderwijs verbetert. Daarbij is het belangrijk om te noemen dat leerkracht op geen enkele manier een uitspraak doet over aan welke doelen leraren zouden moeten werken. Wij geloven in de kracht van leraren. Zij weten als geen ander wat ‘beter’ is voor hun leerlingen.

5.  Wat is het effect op leerlingresultaten?

De onderzoekers hebben deelnemende scholen relatief kort (twee jaar) gevolgd en kunnen daardoor nog geen uitspraak doen over de bijdrage aan leerlingresultaten. De reden daarvoor – schrijven de onderzoekers – is dat gedragsverandering (zoals leraarhandelen) veel tijd kost en de doorwerking hiervan op leerlingresultaten nog meer tijd in beslag neemt. Echter, er zijn voldoende onderzoeken beschikbaar die er op wijzen dat de verbetercultuur en het sterkere leraarhandelen dat leerkracht realiseert, zal leiden tot meer leerwinst.

Allereerst het effect van een verbetercultuur op leerresultaten:

1. Onderwijsinspectie: zij deed onderzoek naar wat scholen onderscheidt die met eenzelfde leerlingpopulatie meer leerwinst bereiken: een cultuur waarin het lerarenteam en de schoolleiding gedeelde verantwoordelijkheid nemen voor continu verbeteren (zie figuur). [1], [2]
2. McKinsey: deed ook onderzoek naar schoolverschillen in Nederland. De conclusie is dat leerlingen van de beste 10% basisscholen één niveau hoger doorgaan op het voortgezet onderwijs dan de leerlingen van de onderste 10%. McKinsey constateert dat bijna 75% van de verschillen tussen scholen wordt verklaard door doelmatig handelen van onderwijsprofessionals, met daarin centraal een continue verbetercultuur. [3]

Dan het effect van sterker leraarhandelen op leerresultaten:

1. Scheerens. In een omvangrijke analyse van wetenschappelijk onderzoek naar onderwijseffectiviteit is door Jaap Scheerens, emeritus hoogleraar onderwijskunde, recentelijk nog vastgesteld dat met name gedrag van de leraar het verschil maakt. [4]
2. CPB. Onderzoek door het Centraal Planbureau (CPB) laat zien hoe groot het effect van sterke leraren is: het kwart docenten dat de meeste leerwinst boekt laat hun leerlingen één onderwijsniveau beter presteren dan het kwart docenten dat de minste leerwinst boekt. [5]
3. McKinsey. Ook internationaal onderzoek toont aan dat het bij onderwijsverbetering verstandig is te focussen op de leraar. McKinsey heeft de onderwijsprestaties van verschillende landen vergeleken aan de hand van de PISA-scores. Daaruit wordt duidelijk dat in de landen met de hoogste scores vooral de kwaliteit van het lesgeven aanzienlijk hoger is. [6]

Kortom, doordat leerkracht aantoonbaar een verbetercultuur creëert en leraarhandelen versterkt, zal leerwinst volgen.

Wat kan ik hier nu mee?

Elke leraar en schoolleider wil het beste voor zijn of haar leerlingen. Dat realiseren gaat aantoonbaar beter als je een lerende cultuur hebt op je school. Daarmee bied je je leerlingen nog beter onderwijs en meer kansen. Zo’n lerende cultuur is eenvoudig te begrijpen, maar in de praktijk lastig te realiseren. Het gaat veel verder dan het plannen van onderling lesbezoek of het ophangen van een verbeterbord. Het gaat immers om cultuur. Die verander je niet zo maar.

Leerkracht is het enige programma in Nederland dat op grote schaal en bewezen werkend zo’n cultuur creëert.

Wat betekent dat voor mij?

Dat start met de vraag 'Wil ik de stap zetten om aan de slag te gaan met het creëren van zo’n lerende cultuur op school?' Dat is geen retorische vraag. Het antwoord ‘ja’ is namelijk het begin van een stevig proces. Je moet met je team dat besluit nemen, tijd voor vrij maken, mee aan de slag gaan en doorzetten als het even moeilijk is. Dan pas zul je successen kunnen vieren.

Als goededoelenstichting gunnen wij elke leerling, elke leraar en elke schoolleider een school waarin ‘elke dag samen een beetje beter’ geleefd wordt. Al helemaal nu, in deze tijden waarin teams met steeds nieuwe ontwikkelingen worden geconfronteerd en op elkaar zijn aangewezen.

Succesfactoren voor het creëren van een lerende cultuur op school

De onderzoekers zien op de 231 scholen die deelnamen aan het onderzoek dat er na een jaar een lerende cultuur is. Maar op de ene school loopt het nog beter dan op de andere. Wat zien ze op de scholen waar het extra goed loopt?

Dat zijn deze zeven zaken: