Wat maakt de basisvaardigheden zo belangrijk? 

Leer je het lezen, schrijven en/of rekenen op de basisschool niet goed aan, dan stapelt dat op tijdens de middelbare school en vervolgonderwijs. Met alle gevolgen van dien voor het latere persoonlijke leven. Uit de diverse onderzoeken die stichting Lezen en Schrijven aanhaalt, blijkt namelijk dat minimale basisvaardigheden hèt recept is voor een minder gezond leven, werkeloosheid en financiële problemen. Urgentie genoeg dus om de basisvaardigheden op peil te krijgen! Wat is er concreet aan de hand? Volgens OESO is de uitkomst van internationaal leesonderzoek zorgwekkend. Nederlandse leerlingen scoren lager dan alle voorgaande jaren en voor het eerst ook lager dan de 15 EU-landen.Bijna een kwart van de leerlingen leest op 15-jarige leeftijd niet op het niveau dat nodig is om goed te kunnen functioneren op school of in de maatschappij. In het rekendomein zien we een soortgelijke tendens. Onderzoek van de Onderwijsinspectie laat namelijk zien dat slechts 33% van de leerlingen aan het einde van het basisonderwijs het streefniveau voor rekenen-wiskunde haalt. De covid-pandemie heeft het er niet beter op gemaakt. Oftewel, het is vijf voor twaalf!

Hoe schiet je direct raak? 

Hoe werk je effectief aan het versterken van de basisvaardigheden binnen de onderwijstijd die je hebt? Het is de kunst is om ‘de juiste dingen te doen’ en ‘die dingen ook juist doen’. 

1. De juiste dingen doen: weten wat werkt voor dat domein

• Ga op zoek naar betrouwbaar onderzoek

Trap niet in de valkuil om het eerste het beste onderzoeks-artikel direct voor waar aan te nemen. Kwalitatief goed onderzoek herken je volgens hoogleraar onderwijs-onderzoek Slavin aan een betrouwbare onderzoeksopzet met experimentele- en controlegroepen, de lengte van het onderzoek en de effectgrootte. Om jezelf zoektijd te besparen, kun je kiezen voor meta-onderzoeken. In dergelijke onderzoeken worden diverse individuele studies samengevoegd en hebben onderzoekers voor jou al een analyse gemaakt van de onderzoekskwaliteit van de betrokken studies. Van Steensel heeft zo’n studie verricht naar het versterken van begrijpend lezen met 7 ‘werkzame principes’ zoals vergroten woordenschat, vergroten kennis van de wereld en verhogen leesmotivatie. Ook op het gebied van rekenen zijn betrouwbare meta studies te vinden, zoals bijvoorbeeld van Van Hickendorff. 

• Combineer betrouwbaar onderzoek met de eigen praktijkkennis

Jij staat iedere dag in jouw klas. Door deze onderwijservaring bouw je een ‘fingerspitzengefühl’ op. Wanneer je dit situationele bewustzijn combineert met betrouwbare onderzoeksresultaten ben jij in staat hèt verschil te maken. Zo kom je namelijk tot de best passende interventie voor jouw specifieke onderwijspraktijk. Onderzoek zegt immers altijd iets over de algemene meetbare resultaten in het verleden en heeft niet per definitie ‘weet’ van de best passende verbeterweg voor jouw specifieke onderwijssituatie. Jij wel!

2. De dingen juist doen: doelgerichte aanpak met het hele team 

In het bovenstaande voorbeeld werkt de leerkracht in z’n eentje aan het verbeteren van het leesbegrip. Dat is relatief eenvoudig uit te voeren, want je hebt in dat geval alleen met jezelf van doen. Toonaangevend onderwijsonderzoek van Hattie wijst echter uit, dat de meest effectieve weg voor het verbeteren van onderwijsresultaten is om leraren te laten samenwerken aan een gemeenschappelijk doel. Je bereikt dus pas echt een verbeterdoorbraak wanneer je samen met collega’s aan de slag gaat. 

Op deze manier met elkaar werken en leren wordt ook wel een lerende organisatie genoemd. Onderwijsonderzoeksbureau NRO biedt in zes onderdelen een praktisch handvat hoe je jouw school gestructureerd kunt ontwikkelen in de richting van zo’n lerende onderwijsorganisatie. 

• Kom tot een onderbouwd en gedragen verbeterplan

De eerste stap is samen tot focus komen. Kies als team liever twee tot drie gezamenlijke leerlinggerichte thema’s voor het schooljaar, dan dat elke leraar aan andere verbeterthema’s werkt. Wanneer je deze gezamenlijke drie thema’s - verspreid over het hele schooljaar - op een jaarbord zet, kun je elke periode steeds één thema nemen. Voordat je zo’n periode met een nieuw thema start verzamel je leerlingdata van de eigen school over dat thema. Op basis van van deze informatie bepaal je als team waar verbetering nodig is en welke leerlinggerichte doelen je voor dat thema wil bereiken. Daarnaast verzamel je voordat je met zo’n thema aan de slag gaat extern onderzoek, om daaruit een aantal ‘werkzame principes’ te halen die je kunt gaan toepassen in de lespraktijk. Zoals je bijvoorbeeld voor het thema ‘versterken van leesbegrip’ in de verschillende klassen aan de slag kunt gaan met werkzame principes zoals het ‘vergroten van kennis over de wereld’ of ‘vergroten woordenschat’. 

• Zorg voor een proces van uitvoeren, monitoren, bijstellen en borgen

In de praktijk ervaren we dat het cruciaal is om het onderwijs-verbeterproces heel gericht uit te voeren: met overzicht en met inhoud. Je houdt het beste overzicht met een verbeterbord, waar je de leerlingdoelen en leerkrachtacties op zet. Dit bord bespreek je elke week op een vast moment. Dat afstemmoment gaat het meest effectief als je er als team bij blijft staan, dan ben je in een kwartier klaar. Daarna kun je in een werksessie met de onderwijsinhoud aan de slag. Bijvoorbeeld door in zo’n werksessie onderzoek te bestuderen en vervolgens samen een lesontwerp te maken dat van lessen uit dat onderzoek gebruik maakt. Als je op deze manier een paar maanden aan de slag gaat is het goed om het effect op de leerlingen te volgen. Wanneer daaruit blijkt dat een verandering in aanpak echt werkt, is het de kunst om die verbeterwinst vast te houden. Bijvoorbeeld via een successenpot of kwaliteitskaart. 

• Stimuleer een onderzoekende houding

Wanneer je blijft doen wat je altijd al deed, kom je niet tot verbetering. Bekijk daarom het handelen van jezelf en je collega’s eens met een nieuwsgierige blik en ontdek – zonder oordeel over goed of fout – wat meer of minder effectief werkt bij de leerlingen in je klas.  Dat kan op allerlei manieren. Bijvoorbeeld door elkaars lessen te bezoeken en te kijken naar het effect van een nieuwe leerinterventie op leerlingen, of door successen en lastigheden te delen tijdens een verbeterbordsessie. Vraag dan als collega’s door op het gedrag van de leerkracht dat bijdroeg aan het (minder) succesvolle effect op de leerlingen. Zo krijg je met elkaar zichtbaar wat jullie als leerkrachten kunnen doen of laten om onderwijsverbetering te realiseren. 

• Stimuleer samen leren in het team

Twee mensen zien meer dan een. Maak daarom eens samen met een collega een lesontwerp en bekijk welke nieuwe inzichten dat brengt. Om op deze manier samen met je collega’s te leren is een veilig leerklimaat van belang. Maar hoe zorg je daarvoor? Allereerst door zelf het goede voorbeeld te geven en om feedback te vragen. Ook stimuleer je een veilige leercultuur door feedback te geven die feitelijk is (‘wat zag je de leraar doen’) en daarna feitelijk te beschrijven wat het effect van dit leraar-handelen was op de leerling. Als je deze feiten gedeeld hebt als feedback-gever, dan is het belangrijk een stilte te laten vallen, zodat je collega kan reflecteren op zijn of haar handelen en het effect daarvan op de leerlingen. Ons advies over hoe elkaar feedback te geven? Begin gewoon en hou het klein. Dat kan door leraren zelf duo’s te laten vormen en bij elkaar in de klas te laten kijken, Waarbij je als ontvangende leraar aangeeft waar jij feedback over wilt hebben. Zo houd je regie en blijft het veilig. 

• Benut kennis en expertise

Je hoeft het wiel niet altijd zelf uit te vinden. Binnen je school of bestuur zit vaak enorm veel kennis die onvoldoende wordt benut. Ook expertise van buiten – met kennis over een specifiek domein in de basisvaardigheden – kan versnelling geven in anders denken en doen in de klas. Wanneer je met een volgend thema aan de slag gaat, laat dan twee of drie collega’s – met affiniteit voor het thema – een aantal relevante onderzoeks-artikelen of Doorloopjes zoeken. Deel deze informatie met alle collega’s en maak op basis hiervan een gezamenlijk lesontwerp. 

• Creëer een veilig schoolklimaat met gespreid leiderschap

Gespreid leiderschap is een klimaat waarin leraren op basis van hun expertise initiatieven kunnen nemen en inbreng hebben in besluitvorming, zonder dat dit het proces vertraagt. Geef bijvoorbeeld twee leerkrachten met expertise op een bepaald leerlinggericht doel zes tot acht weken de ‘onderwijskundige sleutel’ van de school in handen: zij begeleiden het team in de werksessies waar het team de voortgang op hun doelen bijhoudt en samen werkt aan het verbeteren van de lessen. De volgende periode nemen twee andere leraren de begeleiding over. Zo spreid je het leiderschap op school en nemen veel leraren het voortouw. Een schoolleider weet niet alles. Een leerkracht ook niet. Wanneer je er samen van overtuigd bent dat je elkaar nodig hebt om jullie leerlingen het best mogelijke onderwijs te bieden, dan is dat een mooie basis. 

Oftewel, het versterken van de basisvaardigheden is zeker mogelijk. Het is vooral de kunst om je kostbare tijd te besteden aan de juiste dingen en daar op een effectieve manier samen met je collega’s mee aan de slag te gaan. Onze leerlingen verdienen dat!